Kaşgarlı Mahmut Kimdir, Eserleri Nelerdir? Biyografisi
Kaşgarlı Mahmut kimdir, Türk Dili ve kültürü hakkında 11. yy’da bir çok çalışmalar yapmıştır ve ünlü Divanü Lügati’it Türk’ün yazarı olan dilbilimcidir.
1008 senesinde Türkistan’da dünyaya gelen Kaşgarlı Mahmut, Saciye ve Hamidiye Medreselerin’de eğitim görmüştür. Tahsil yaşamından sonra kendisini Orta Asya’yı dolaşmaya ve Türk Dili’ni incelemeye vermiştir. Orta Asya ziyaretlerinin bir ayağı olarak Anadolu’ya da gelerek çeşitli lehçe ve dil üzerine çalışmalarını sürdürmüştür.
1072–1073 seneleri arasında hazırladığı ünlü eseri “Divanü Lügati’i Türk“ü Abbasi halifesine armağan etmiştir. Bu kitabın asıl nüshası günümüzde halen Ayasofya Müzesi‘nde korunmaktadır.
Kaşgarlı Mahmut kitabını tamamladıktan kısa bir süre sonra Kaşgar’a dönmüştür ve burada vefat etmiştir.
Güzel İyi bir eğitim almış, görmüş olan Kaşgarlı Mahmut, İslamiyet ile ilgili bir çok çalışmaları yakından takip ederdi. Arapça ve Farsça’yı iyi derecede biliyordu. Özellikle çalışmarin ağırlıkta olduğu bölgeleri gezmiştir. Yaptığı araştırma dil ile sınırlı kalmamış, gelenek ve görenekler üzerine de bir çok incelemeler yapmıştır. Ana dili olan Türkçe’nin bütün diyalektlerini ve kollarını yerinde araştırıp öğrenmiş ve ünlü kitabında bunlara değinmiştir.
Kaşgarlı Mahmut Hayatı
Kitabında hep Sırderya (Seyhun) kıyılarında olduğunu yazan Kaşgarlı Mahmut, yaptığı çalışmalarda kendi ailesinin de Irak‘tan Kaşgar’a göç ettiğini belirtmiştir. Daha sonra yapılan araştırmaya göre Selçuklu Sultanı Melikşah‘ın eşi Terken Hatun‘nun maiyetinde o dönemde İslam Dünyası’nın en önemli kültür merkezlerinden biri olan Irak’a birçok çeşitli göç olduğu ortaya çıkmıştır.
“Türk Sözlüğünün Divamı” anlamına gelen “Kitâbü divân-i lûgat it-Türk“, sadece bir sözlük değil aynı anda da İslam öncesi Türk Edebiyatı, coğrafyası, tarihi, mitolojisi, gelenek ve görenekleriyle ilgili günümüze ışık yansıtan bir kaynaktır. 1073 ve 1077 seneleri arasında Bağdat’ta yazılan bu kitabın bir diğer özelliği de yabancılara Türk Dili’ni ve kültürünü tanıtmak, belirtmek ve öğretmektir.
Divân-i Lûgat’it-Türk’de Türkçe kelimelerin anlamları Arapça olarak yazılmıştır. Türkçe 7500 kelimenin karşılıkları, Türkçe atasözleri ve savlarda da kitapta yerini almaktadır.
Kaşgarlı Mahmut’un “Türk Dillerinin Gramatik İncelemesi” adıyla bir başka kitabının da bulunduğu söylenmekte ise de günümüze kadar gelmemiştir. Kaşgarlı Mahmut, Divân-ı Lügat’it Türk’de, Türkçe’nin neden öğrenilmesinin gerektiğini şu şekilde anlatmıştır:
Kitap daha sonraki dönemlerde çeşitli bir çok bilim adamı tarafından kullanılmıştır. Antepli Aynî diye tanınan Bedreddin Mahmud, İkdü’l-Cumân fî Tarihi Ehli’z-Zamân’da ve Katip Çelebi Keşfü’z-Zûnun’da Bu sanat ve eserden söz ederler. Ancak sonradan senelerce unutulmuş, daha sonraları 1857–1923 seneleri arasında İstanbul’da yaşamış Ali Emiri‘nin eline geçen Sâvî’nin nushası Sadrazam Talat Paşa‘nın aracılığı ile Kilisli Rıfat Bilge‘nin gözetiminde basılmış hemen bütün dünya Türkologlarının ilgisini çekmiştir.
Eser aynı zamanda batıda da ilgi ve merak uyandırmış, 1928 yılında C. Brochkelmann‘nın Kaşgarlı Mahmut üzerinde araştırmalar ve bir çok çeşitli çalışmalar yapmasına sebep olmuştur. Kitabın Uygurca çevirisi 1978 senesinde yapılmıştır. Dankoff‘un Divânü Lugât-it Türk çevirisi ile James Kelly‘nin makaleleri de eser hakkında yapılan son çalışmalar olmuştur.
